مریم احمدی شیروان/

 حجت‌الاسلام والمسلمین ناصر جهانیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که به مناسبت دهه وقف با ما گفت‌وگو می‌کرد، با بیان اینکه وقف در مکتب اقتصادی اسلام برنامه‌ای برای تنظیم زندگی اقتصادی در جامعه است، می‌گوید: در صورت نهادینه شدن وقف در جامعه سختی‌ها و مشکلات ناشی از رواج ظلم و بی‌عدالتی در زندگی اقتصادی حل می‌شود. برای بررسی جایگاه نهاد وقف در مکتب اسلام باید به عناصر مختلفی مانند انگیزه واقفان، هدف نهاد وقف، عدالت اجتماعی و دیگر موارد توجه کرد و در نظر داشته باشیم نقشی که وقف در تمدن اسلامی ایفا کرد در ابعاد گوناگون پیشرفت اقتصادی عادلانه و معنوی، امت‌سازی بود.

او اضافه می‌کند: اگر نظام اسلامی پنج هدف معنویت، پیشرفت، امنیت، عدالت و نظم نوین بین‌الملل یا به عبارت دیگر امت‌سازی دارد، خرده نظام وقف نیز همین اهداف را داشته و پیگیری می‌کند. برای بهبود معیشت فقرا و رشد اقتصادی عادلانه باید دو کار صورت پذیرد؛ ابتدا باید رشد اقتصادی ایجاد و ارتقا پیدا کند و دیگر اینکه این رشد اقتصادی به نحو عادلانه و موافق فقرا باشد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان می‌کند: در طول تاریخ تمدن اسلامی نهاد وقف نقش خود را به خوبی ایفا کرده است، به ویژه هنگامی که دولت‌ها و نظام‌های سیاسی با ظلم، ضعف و فساد مواجه بودند، در آن صورت وقف برای بخش‌های دولتی و بازار نقش جبرانی داشت. به این ترتیب که با افزایش سرمایه‌های فیزیکی و انسانی و مدیریت بهینه، دو سرمایه فیزیکی و انسانی توانست رشد اقتصادی را ارتقا داده و سرمایه‌ها را در مسیری سوق دهد که برای فقرا و طبقات متوسط به پایین درآمدزایی داشته باشد. به طور نمونه با کمک وقف برای نیازمندان غذا تهیه یا معیشت آن‌ها تأمین می‌شد. بنابراین بیمارستان‌های وقفی، کاروانسراها، نواخانه‌ها، قنات، باغ‌ها، بستان‌ها، گرمخانه‌ها و بسیاری از مراکز وقفی دیگر ساخته شد و به کمک نیازمندان آمد.

نقش وقف در بهبود معیشت مردم

حجت‌الاسلام والمسلمین جهانیان یادآور می‌شود: زمانی که مغول‌ها به کشورهای اسلامی حمله کرده بودند و تمدن اسلامی تحت نفوذ آن‌ها بود، مراکزی به نام خانقاه ایجاد شد و فقرا در آن مکان‌ها قرار می‌گرفتند. آن‌ها سرپناه داشتند و غذای گرمی برایشان از طریق اوقاف تهیه می‌شد. وقف در انباشت سرمایه‌های فیزیکی و انسانی هم نقش بسیار اثرگذاری داشته و دارد. دانشگاه‌ها، نظامیه‌ها، مدارس و حوزه‌های علمیه، مساجد و بسیاری از مراکز علمی حتی بیمارستان‌ها همه با کمک نهاد وقف راه‌اندازی و اداره می‌شد. وقف در نهادی مانند بیمارستان به کمک می‌آمد تا سرمایه انسانی بیمار را سالم کند و وقتی بیمار سلامتی پیدا کرد مستقل شده و برای خود درآمد کسب می‌کند.

او می‌افزاید: نهاد وقف نقش مهمی در طول تاریخ تمدن اسلامی ایفا کرده و در موقعیت‌های مختلف به بهبود معیشت مردم کمک کرده است. ضمن اینکه بسیاری از مراکز اقتصادی و تجاری وقفی هم به اشتغال کمک کرده و درآمدزایی داشته است. درآمدی که به طور مستقیم برای فقرا اختصاص پیدا می‌کرده است.

این پژوهشگر اقتصادی به سخنان اخیر مقام معظم رهبری در جمع اعضای ستاد ملی کرونا نیز اشاره کرده و می‌گوید: همان طور که مقام معظم رهبری در سخنان اخیر خود اعلام کردند، در شرایط حاضر باید خیران به کمک دولت بشتابند. دولت اکنون به خاطر تحریم‌ها، شرایط پیش آمده به دلیل بیماری کرونا و مشکلات دیگر در کمک به محرومان و مردم فقیر دست بسته‌ای دارد و لازم است تمام افراد، نهادها و ارگان‌ها پای کار بیایند. در این راه باید همه سفارش‌های معصومین(ع) را چراغ راه خود قرار داده و از یاد نبرند که آن‌ بزرگان سفارش‌های بسیاری برای کمک به محرومان کرده و خود بی‌تاب فقرزدایی و رفع مشکلات معیشتی مردم بودند.

اعتماد متقابل و شفافیت، بالاترین سرمایه وقف

عضو گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی عنوان می‌کند: رسول اسلام(ص) در روایتی فرموده است فردی که بتواند حاجت نیازمندی را برآورد ولی دست رد بر سینه او زند، گناهش چون گناه باجگیر است و در قیامت با چهره‌ای سیاه ظاهر می‌شود. با استناد به این روایت و روایت‌های مشابه بسیاری که در این زمینه آمده است وظیفه تمام خیران و افراد ثروتمند که مازاد بر حد کفاف معیشت زندگی خود دارند این است که به اندازه وسع خود به نیازمندان کمک کنند.

این استاد اقتصاد اسلامی ورود سریع خیران به حوزه آسیب‌دیدگان از بیماری کرونا را لازم دانسته و تصریح می‌کند: باید خیران و واقفان پای کار آمده و بنگاه وقفی درست کنند. در این راستا اطلاعات افرادی که بیمه بیکاری نداشته و آسیب دیده‌اند یا کار خود را از دست داده و نمی‌توانند معیشت خود را تأمین کنند به طور مستقیم جمع‌آوری کرده و با شناسایی از هر طریق که می‌دانند مانند مساجد محل، دولت و... به طور مستقیم به کمک نیازمندان بیایند. درِ این بنگاه‌ها و مؤسسه‌ها با توجه به نیازهای نامحدود و عرضه دارایی محدود همیشه باز است. البته در این راه کارهای بسیار انجام می‌شود که هر از گاهی بخشی از آن رسانه‌ای می‌شود اما هنوز هم جای کار بسیاری در این حوزه وجود دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین جهانیان در پایان با بیان اینکه همه می‌توانیم واقف باشیم تأکید می‌کند: با پشتوانه اعتماد مردمی و با کمک‌ها و وقف‌های کوچک و بانی شدن انجمن‌ها، هیئت‌های مذهبی، مساجد و... می‌توان به راحتی بنیاد خیریه وقفی ایجاد کرد. بنیادی که کمک‌های کوچک را جمع‌آوری کرده و کارهای بزرگی در جامعه انجام دهد. البته لازمه تحقق چنین هدفی سازماندهی مؤمنانه و اعتماد متقابل است. باید مدیران این تشکیلات با هدف کسب رضایت خداوند فعالیت کرده و تمام کارهای آن‌ها شفاف و سالم باشد. بدانیم وقف نهاد بسیار مقدسی است که اگر مفاد آن را با شفافیت و به خوبی اجرا کنیم، مردم برای همکاری بیشتر در آن راغب می‌شوند.